Παπαδιαμάντης: Χριστούγεννα

Τὴν ζωγραφιὰ μὲ τὸν Παπαδιαμάντη ἀριστερά, μᾶς τὴν ἔστειλε φίλος. Τραβήχτηκε σὲ ἔκθεση τῆς Θεολογικῆς σχολῆς τοῦ ΑΠΘ, καὶ ἀπεικονίζει «τὸν ρεμβασμὸ τῶν Χριστουγέννων» τοῦ κὺρ Ἀλέξανδρου.

Ἐὰν τὸ Πάσχα εἶναι ἡ λαμπρότατη τοῦ Χριστιανισμοῦ ἑορτὴ (1), τὰ Χριστούγεννα βεβαίως εἶναι ἡ γλυκύτατη καὶ συγκινητικωτάτη, καὶ διὰ τοῦτο ἀνέκαθεν ἐθεωρήθη ὡς οἰκογενειακὴ κατ’ ἐξοχὴν ἑορτή.

Ἐν τὴ Ἑσπερία δὲ τὰ κατ’ αὐτὴν ἀνεπτύχθησαν καὶ διετυπώθησαν ὄντως, ὥστε προσέλαβεν ἰδιόρρυθμον τινὰ τύπον, καὶ ἤθη, ἔθιμα καὶ παραδόσεις ἰδιαίτεραι πρὸς αὐτὴν συνεκροτήθησαν (2) καὶ ἐπ’ αὐτῆς ἀντεπέδρασαν.

 Ὁλόκληρον φιλολογίαν ἀποτελούσι τὰ λεγόμενα Contes de Noel, τὰ Χριστουγεννιάτικα δήλ. παραμύθια, ὧν τινὰ ἐξόχων

συγγραφέων ἔργα εἶναι ὡραιότατα, βιβλιοθήκην δὲ ὁλόκληρον δύνανται νὰ γεμίσωσι τὰ κατ' ἔτος ἐκδιδόμενα Christmas Numbers, τὰ ἔκτακτα δήλ. φυλλάδια τῶν εἰκονογραφημένων περιοδικῶν (3)} τὰ δημοσιευόμενα ἐπὶ τὴ ἑορτὴ τῶν Χριστουγέννων, μετὰ καλῶν εἰκόνων καὶ ποικιλωτάτης τερπνῆς ὕλης.

 Οὐδὲν δὲ ἄπορον ἂν ἐν τῆ Δύσει ἰδίως ἀνεπτύχθη ἡ ἑορτὴ αὔτη, διότι...

ἐκ τῆς Δύσεως ἔχει ἂν ὄχι τὴν ἀρχήν, τουλάχιστον τὴν τάξιν καὶ τὴν σύστασιν.

 Γνωστὸν ὅτι πρῶτος ὁ θεῖος Χρυσόστομος, «ἐλθόντων τινῶν ἀπὸ τῆς Δύσεως καὶ ἀπαγγειλάντων», ἐκανόνισε τὴν ἑορτὴν ταύτην ἐν τὴ Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία, ὄτε, κατ’ αὐτὸν τὸν μήνα Δεκέμβριον τὴ ἰέ', ἐχειροτονήθη πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, περὶ τὰ τέλη τοῦ δ' αἰῶνος.

    Διότι, φαίνεται, ἕως τότε ἐπεκράτει σύγχυσις, καὶ ἐωρτάζετο μὲν κατὰ τόπους ἡ Χριστοῦ Γέννησις, ἀλλ’ ἐτέλουν τὴν ἑορτὴν ἄλλοι ἄλλοτε καὶ δὲν συνεφώνουν περὶ τῆς ἡμέρας. Ἡ Δυτικὴ Ἐκκλησία εἶχεν ὁρίσει ἀπ’ ἀρχῆς τὴν κὲ' τοῦ Δεκεμβρίου καὶ τὴν ἡμέραν ταύτην ἔταξεν ἐν τὴ Ἀνατολὴ ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος.

    Οὒχ ἧττον ὅμως ἡ Χριστοῦ Γέννησις ἐτιμάτο ἔκπαλαι ἐν τὴ Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία, οἱ μέγιστοι δὲ τῶν Πατέρων, οἵτινες ἔζησαν κατὰ τὴν Δ' ἑκατονταετηρίδα, τὸν χρυσοῦν ἐκεῖνον αἰώνα τῆς χριστιανικῆς Ἐκκλησίας, ὧν πολλοὶ εἶναι κατὰ τί ἀρχαιότεροί του Χρυσορρήμονος διδασκάλου, συνέθεσαν πανηγυρικοὺς καὶ ἐγκωμιαστικοὺς λόγους πρὸς τιμὴν τῆς ἡμέρας. Τὸ δημοτικώτατον ἐκεῖνο ἄσμα, τὸ «Χριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε, Χριστὸς ἐξ οὐρανῶν, ἀπαντήσατε, Χριστὸς ἐπὶ γής, ὑψώθητε», εἶναι κατὰ λέξιν ἠρανισμένον ἐκ τοῦ πανηγυρικοῦ του ἱεροῦ Γρηγορίου τοῦ Ναζιανζηνοῦ, τοῦ καὶ Θεολόγου ἐπικαλουμένου. Ἐκ πανηγυρικοῦ λόγου ἐλήφθη ἐπίσης καὶ τὸ ἑξαποστειλάριον τῆς ἑορτῆς. «Ἐπεσκέψατο ἠμᾶς ἐξ ὕψους ὁ Σωτὴρ ἠμῶν, ἀνατολὴ ἀνατολῶν...» Ἡ τελευταία αὐτὴ φράσις, ἔχει τὸ προνόμιον, ὡς ἤκουσα, νὰ ἐμπνέη μέγαν ἐνθουσιασμὸν εἰς τοὺς ἀτυχήσαντας μὲν περὶ τὴν γλώσσαν, Ἕλληνας δὲ τὴν καρδίαν καὶ τὸ φρόνημα ἀδελφοὺς ἠμῶν τῆς Καισαρείας καὶ Καππαδοκίας, εὐλόγως καυχωμένους καὶ λέγοντας(4) ὅτι «ἐξ Ἀνατολῆς τὸ φῶς».

    Ἐπειδὴ δὲ περὶ πανηγύρεων καὶ ἐγκωμίων ὁ λόγος, δὲν δύναμαι νὰ λησμονήσω τοὺς προσφιλεῖς μοὶ ἀσματογράφους, καὶ νὰ μὴ ἀποτείνω τὸν φόρον τοῦ θαυμασμοῦ μου εἰς πάντας μὲν τοὺς ποιητᾶς τῶν διαφόρων τῆς ἑορτῆς ὕμνων, ἀλλ’ ἰδίως εἰς τοὺς συνθέτας τῶν δύο αὐτῆς Κανόνων, τὸν ἱερόν, λέγω, Κοσμᾶν, ποιητὴν τοῦ ἃ’ Κανόνος, οὐ ἡ ἀρχὴ «Χριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε...» (5), καὶ τὸν πολὺν Ἰωάννην τὸν Δαμασκηνόν, ποιητὴν τοῦ β' Κανόνος, οὐ ἡ ἀρχὴ «Ἔσωσε λαόν...»(5). Ὁ β' οὗτος Κανών, συγκείμενος ὅλος ἐκ δωδεκασυλλάβων ἰαμβικῶν στίχων (καθότι τὸ μέλος δὲν ἐπιτρέπει τρίβραχυν οὐδ’ ἀνάπαιστον ἐν οὐδεμία τῶν διποδιῶν χώρα), ἔχει ὡς ἀκροστιχίδα τὸ ἤρωοελεγειον τοῦτο ἐπίγραμμα:

    Ἐνείπης μελέεσσιν ἐφύμνια ταῦτα λιγαίνει

    Υἵα Θεοῦ, μερόπων εἴνεκα τικτόμενον

    Ἐν χθονί, καὶ λύοντα πολυστονα πήματα κόσμου

    Ἀλλ’ ἀνά, ρητήρας ρύεο τῶνδε πόνων.

    Ἐν μόνον ἄσμα θὰ παραθέσω ἐκ τοῦ ἰαμβικοῦ τούτου Κανόνος ὡς δεῖγμα τὸν ὅλου:

    Λύμην φυγοῦσα τοῦ θεοῦσθαι τὴ πλάνη,

    Ἄλητον ὑμνεῖ τὸν κενούμενον Λόγον

    Νεανικῶς ἅπασα σὺν τρόμω κτίσις,

    Ἄδοξον εὖχος δειματουμένη φέρειν,

    Ρευστὴ γεγώσα, καν σοφῶς ἐκαρτέρει.

    Καὶ ἐκ τοῦ πρώτου Κανόνος παραθέτω ἐπίσης τρία κατὰ σειρὰν τροπάρια της ἡ’ ὠδῆς. Καὶ τὰ τρία ἀναφέρονται εἰς τὴν προσκύνησιν τῶν Μάγων, ἀλλ’ ἐν μὲν τῷ ἃ' καὶ γ' εὐφυῶς ἀντιπαραβάλλεται αὔτη πρὸς τὴν αἰχμαλωσίαν Βαβυλῶνος, ἐν δὲ τῷ β' γίνεται εὔγλωττος ὑπαινιγμὸς εἰς τὸν ψαλμὸν «Ἐπὶ τῶν ποταμῶν Βαβυλῶνος ἐκεῖ ἐκαθίσαμεν...»(5). Τὰ τρία τροπάρια ἔχουσιν ὡς ἑξῆς :

    Ἕλκει Βαβυλῶνος ἡ θυγάτηρ παίδας δορικτήτους Δαυΐδ, ἐκ Σιῶν ἐν αὐτή, δωροφόρους πέμπει δὲ μάγους παίδας, τὴν τοῦ Δαυΐδ θεοδόχον θυγατέρα λιτανεύσοντας, διὸ ἀνυμνοῦντες ἀναμέλψωμεν, εὐλογεῖται ἡ κτίσις πάσα τὸν Κύριον, καὶ ὑπερυψούτω, εἰς πάντας τοὺς αἰώνας.

    Ὄργανα παρέκλινε τὸ πένθος ὠδῆς, οὐ γὰρ ἦδον ἐν νόθοις οἱ παῖδες Σιῶν. Βαβυλῶνος, λύει δὲ πλάνην πάσαν καὶ μουσικῶν ἁρμονίαν, Βηθλεὲμ ἑξανατείλας Χριστός, δὶ’ ὁ ἀνυμνοῦντες, κτλ.

    Σκύλα Βαβυλὼν τῆς βασιλίδος Σιῶν καὶ δορίκτητον ὄλβον ἐδέξατο, θησαυροὺς Χριστὸς ἐκ Σιῶν δὲ ταύτης καὶ βασιλεῖς, σὺν ἀστέρι ὁδηγῶ ἀστροπολούντας ἕλκει, κτλ. κτλ.

    Καὶ κατὰ τὴν ἔννοιαν καὶ κατὰ τὴν γλώσσαν τὰ ἀνωτέρω παρατεθέντα ἀποσπάσματα, ἀδιστάκτως φρονῶ, ὅτι εἶναι ἐκ τῶν ὡραιοτέρων λεκτικῶν καλλιτεχνημάτων πάσης ἐποχῆς, καὶ τὸ λέγω χάριν ἐκείνων ἐκ τῶν ἡμετέρων, ὅσοι ἐκ προκαταλήψεως νομίζουσιν ὅτι δὲν ἐγράφοντο Ἑλληνικά, κατὰ τὸν Ζ' καὶ Ἡ' αἰώνα, ὑποθέτοντες καλοκαγάθως, ὅτι τὰ παρ’ ἠμῶν τῶν σημερινῶν γραφόμενα εἶναι Ἑλληνικά, καὶ ὅτι θ’ ἀναγνωσθῶσι ποτὲ ὡς Ἑλληνικὰ ὑπὸ τῶν ἐπιγιγνομένων.

    ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ
    («Ἔφημερις» [ἄρ. 359, 25 τοῦ Δεκέμβρη 1887 , 2γ.)
    Σημειώσεις
    1. - Ὁ Παπαδιαμάντης μ’ αὐτὴ τὴ φράση ἀναφέρεται στὰ ἄρθρα του γιὰ τὸ Πάσχα, ποὺ δημοσιεύθηκαν τὴ Λαμπρή του ἴδιου χρόνου στὴν ἴδια ἐφημερίδα μὲ τ’ ἀρχικό: Π.
    2. - Τὸ κείμενο στὴν « Ἐφημερίδα» : συνεκρήθησαν.
    3. - Τὰ παρακολουθοῦσε καὶ τὰ γνώριζε ὅλα, ὁ Παπαδιαμάντης ἀπ' τὸ Γραφεῖο τῆς «Ἐφημερίδας», ὅπου ἐργαζόταν ὡς τακτικὸς συντάκτης καὶ μεταφραστής. Ἀπ' αὐτὰ τὰ τεύχη τοῦ ἔδιναν καὶ μετέφραζε πολλὰ —πολιτικὰ καὶ ἱστορικὰ τὸ περισσότερο— ἄρθρα. Ἀπ' τὰ χριστουγεννιάτικα δὲ καὶ πασχαλινὰ τεύχη τῶν περιοδικῶν αὐτῶν παρακολούθησε τὶς καλύτερες λογοτεχνικὲς σελίδες τῆς εὐρωπαϊκῆς φιλολογίας, Ἰδίως τῆς Ἀγγλικῆς, πρὸς τὴν ὁποίαν Ἰδιαίτερη, τὸν κατεῖχε κλίση. Τὰ διαβάσματα κι οἱ γνωριμίες ἐκεῖνες στάθηκαν πολὺ ἐποικοδομητικὲς γιὰ τὸν Παπαδιαμάντη.
    4. - Τὸ κείμενο στὴν «Ἐφημερίδα »: λέγοντες.
    5. - Τ’ ἀποσιωπητικὰ κατὰ δική μου προσθήκη
  Γιῶργος Βαλέτας
    Τρία ἄγνωστα θρησκευτικὰ ἄρθρα τοῦ Παπαδιαμάντη: "Χριστούγεννα" - "Πρωτοχρονιὰ" - "Φῶτα"
    Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, 1941

Πηγή